Orta Asya’da maneviyatı yüksek bir rota

Kazakistan’da 5 yıl evvel eyalet merkezi ilan edilen kadim kent Türkistan, 2021’de de Türk Kurulu Devlet Liderleri Gayri Resmi Zirvesi’nde alınan kararla ‘Türk Dünyasının Manevi Başkenti’ olmuş… 4 gün süren ziyaretimde doyamadım; yakınlığı nedeniyle Özbekistan’dan Taşkent, Semerkant ve Buhara kentlerini de ekleyeceğim yeni bir rotanın ilhamını verdi bana. Beni davet eden Kazakistan Hava Yolları Air Astana’nın yan kuruluşu FlyArystan sistemli uçuyor, görece uygun fiyatlı. Sona yakın. Bir uçuşla iki ülkeyi gezebilirim. 

Rehberimiz Gazi Üniversitesi’nden mezun, bir akademisyen Nurzhan Abishov idi. Bir de Mercan Hanım vardı başşehirden gelen. Çok misafirperver ve bilgiliydi rehberlerimiz. Şayet Türkistan’a cinssiz giderseniz Kazak Turizm Ofisi’ne uğrayın, yeni kent merkezinde, basitçe bulursunuz; tıpkı yardımseverliği ve misafirperverliği göreceğinize eminim.

İLK GÜN HAVADA GEÇİYOR

Uçuş 4,5 saat civarı; 3 saat ilerideler. Havalimanıyla yeni kentin oteller bölgesi yaklaşık yarım saat sürüyor. Dümdüz ve geniş yollar, trafikte çokça Çin arabası var. Taksi ve araç kiralama ucuz. Benzinse sudan ucuz. Gaz 4, akaryakıt 10 Türk lirası civarı. Taksi için inDrive yükleyip gidin.

Kaldığımız kompleksin ismi Karavansaray yani Kervansaray. Açık plan bir AVM, ortasından yapay bir ırmak akıyor, kıyısına dizilmiş otel, restoranlar, kafeler çok şık. Hiç yabancılık çekmiyoruz çünkü birden fazla marka Türk. Saat farkını hissetmemek için birinci gün erkenden uyumalı.

Sabah 1 saatlik araba seyahatiyle Otrar’a geçtik. Evvel Aslan Baba türbesini ziyaret edeceğiz. Geniş bir alanda küçük, tarihi bir cami var, yenilenmiş ancak Timur vaktinden kalan özgün yapının iki ahşap sütunu içeride. Biliminsanı Farabi ve Memlük Sultanı Baybars, Otrar doğumlu. Bahçede sembolik mezar taşları var… Tarihi kuyudan su çekip sıhhat dileyip birkaç yudum içiyor, yüzlerini yıkıyor ziyaretçiler.

Döneminin kudretli imparatoru Timur, Yesevi türbesinin çok görkemli olması için buyruk verir ancak aksilik yakalarını bırakmaz. Duvarlar daha örülürken yıkılır, çalışanlar hasta olur… Timur bir gece hayalinde boynuzlarıyla inşaatı yıkan bir öküz görüp “Neden yıkıyorsun” diye sorar. “Önce üstadım Aslan Baba için bir türbe yaptır, sonra benim için yaparsın” karşılığını alır. Bu efsane nedeniyle Yesevi’den evvel Aslan Baba’ya dua ediliyor ve buradan Yesevi’ye gidiliyor. Biz oraya kadar gitmişken antik kenti de görüyoruz. 

Seyhun ve Ceyhun ırmakları yani Amuderya ve Siriderya ortasındaki Maveraünnehir’de kurulan Harzemşah Devleti 1220’lerde çok güçlüy- ken Moğollar da Cengiz Han ve oğullarıyla akın akın Pekin’e yanlışsız büyümekteymiş. Harzemşahların hanı Hayr Han, bir Moğol kervanına saldırınca tarihe geçen ‘Otrar faciası’ yaşanmış. Moğol askerleri Otrar Kalesi’nde taş üstünde taş, beden üstünde baş bırakmamış. Doğrusu toprakta katman katman insan kemiklerini gözlerimle gördüm. Bir hamam kompleksi, yerdeki çini döşemeleriyle ayakta, kiremitten yapılmış sarfiyat boruları kentin tertipli bir altyapı sistemi olduğunu gösteriyor. Özgün sur duvarlarından kalan çok az bir kısmı koruyup kaleyi yine yapmışlar. İçeride periyodun hayat biçimini anlatan canlandırmalar var.

Türbe kompleksinde hamam kalıntıları ve bir tanesi ziyarete açık, öbürleri kapalı olan yeraltı mescitleri var.

BÖLGENİN EN BÜYÜĞÜ

Ahmet Yesevi Türbesi, Türkistan’ın alameti farikası, manevi merkezi. Burası bölgedeki İslam sonrası mimari yapıtları içinde biricik yere sahip. Eni 18, uzunluğu 37 metre olan kubbe Orta Asya’nın en büyüğü. UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne giren yapının inşaatı 1397’de başlamış, 1405’te tamamlanmış. Timur bittiğini görememiş. Tuğlalar 40 kilometre uzaklıktaki Sauran kentinden buraya zincir üzere dizilen askerler tarafından elden ele taşınmış. Ahmet Yesevi Türbesi’nin önünde mavi çinili kubbesiyle bir küçük türbe daha var. Rabia Sultan Begüm Han için yapılmış. 15’inci asırda Kazak Ebu Hayr Han’ın eşi ve Özbeklerin ünlü astronom hanı Uluğ Bey’in kızı. Yesevi türbesinin dışındaki çiniler eşsiz, süsleme için kullanılan her geometrik form aslında bir ayet ya da hadis… Sağ blokta tekrar eden ‘Kul düşünür’, sol blokta tekrar eden ‘Allah yapar’ cümleleri çark halinde dizilmiş; kubbenin etrafındaki kufi, makıli üzere en güç sınır işleri bol bol kullanılmış. Buyruk Timur’untürbeye ikram ettiği dev kandillerin kimileri çalınmış. ‘Tay Kazan’ ismiyle meşhur, 3 ton su alabilen, 7 madenden dövülmüş dev kazanıysa göremedik. 2000’de TİKA tarafından restore edilen türbede kazanlı odadaki çalışmalar sürüyordu.

Türbe kompleksinde hamam kalıntıları ve bir tanesi ziyarete açık, öbürleri kapalı olan yeraltı mescitleri var. Ziyarete açık olan yeraltı mescidi Yesevi’nin “Hazreti Muhammet’ten çok yaşamak istemiyorum” diyerek 63 yaşında yeraltında küçücük bir odada inzivaya çekildiği yere kurulmuş. Burada öğrencilerini eğitmeye devam etmiş. Şamanik ritüelleri reddetmeyip zikir üzere uygulamaları kattığı İslam, Orta Asya’da çarçabuk benimsenmiş.

Son olarak uygunlaştırıcı gücü olduğuna inandıkları Akmescit Mağarası’na gittik. İçeride dualar okuyor, bir yandan da ziyaretçiler taşlardan minik kule yapıp dilek diliyor. Bu türlü iç içe kültürel-dini yapı Kazak halkına büyük bir müsamaha katmış.

SOKAK LEZZETLERİ

Eski kentte pazar çok renkli. Hudut kenti olduğu için Özbeklerle Ahıskalılar da var. Pazaryerinde açıkta satılan at ve koyun etleri, kımız ve deve sütünden shubat, tereyağları (çikolatalı bile vardı), peynirler, Taraz helvası (tahin helvasına benziyor, ay çekirdeği içi katılmış) üzere yüzlerce çeşit yiyecek ortasında deneyip sohbet ederek gezdik. Kazakçanın yüzde 25’i Türkçe olsa da anlamak imkânsız lakin daima anlatıyorlar. 1 liramız yaklaşık 17 tenge. Döner ve kebap ortak yemeğimiz. Dışı hamur kaplı, etli ve sebzeli pilavlar nefis. En makbul ve kıymetli et, at eti. Pişi dediğimiz hamur kızartması her seferinde sıcacık geliyor. Yemekler damak tadımıza uygun. Yalnızca çorbadan meyveye her şey birebir anda geliyor, şaşırmayın!

ALTIN YUMURTA

Kazakistan kartallar ülkesi. Mitolojideki Simurg’un da bozkırda yaşadığına inanıyorlar. Merkeze dev bir altın yumurta yapmışlar. İçinde 7 boyutlu sinema ve taş döneminden günümüze Kazak tarihinin canlandırıldığı bir müze var. Hızlandırılmış bir Orta Asya tarihi dersi üzere; bölgedeki hanlıkların bayrakları, kıyafetleri, askeri eşyası, atlara verilen ehemmiyeti anlatan aksesuar sergileniyor. Kazak ve ortak Türk tarihinin en değerli buluntuları olan 8 Altın Elbiseli Adam’ın replikaları da burada.