Burası Dünya’nın en ıssız noktası… Bölgeye en yakın beşerler uzaydaki astronotlar fakat okyanusun tabanında o denli pahalı bir hazine yatıyor ki…

Pasifik Okyanusu’nun güneyinde, en yakın kara kesiminden tam 2.688 kilometre uzakta bir alan var. Gri bir gökyüzünün, sonu gelmeyen fırtınaların, dev dalgaların hakim olduğu bu bölge, gezegenimizde insanların en az ziyaret ettiği noktalardan biri. Sebepsiz yere de değil üstelik. Çünkü burada başınıza bir kaza gelse kurtulma talihiniz çok düşük. Her yıl yapılan Okyanus Yarışı isimli yatçılık aktifliği haricinde bölgeye bir insanın uğraması hayli güç.

Söz konusu bölge Okyanus Erişilmezlik Kutbu ya da kısaca Nemo Noktası olarak anılıyor. Nemo Noktası’nın haritadaki yerini Yeni Zelanda ile Şili’nin güneyinin tam orasında kalan koyu mavi bölge olarak kabaca tanım etmek mümkün.

Bölgenin kuzeyinde Pitcairn Adaları’nın bir kesimi olan insansız atol Ducie Adası, güneyinde Antarktika’ya bağlı olan Maher Adası, batısında Chatham Adaları, doğusunda ise Şili yer alıyor.

Burası okyanusun en yalnız, en izole, en hayattan uzak noktası. Deniz tabanı ile yüzey ortasında dahi 4 kilometre aralık var.

Gemilerin ve balıkçıların bile uğramadığı bölgeye en yakın beşerler çoklukla 415 kilometre yükseklikteki Memleketler arası Uzay İstasyonu’yla (ISS) buradan geçmekte olan astronotlar oluyor. Fakat Nemo Noktası’nın buz üzere soğuk sularıyla ISS ortasındaki tek irtibat bu değil. Sekiz yıl sonra misyon mühleti sona erecek olan ISS’in son durağı Nemo Noktası olacak.

ÖZELLİKLE SOVYET PERİYODUNUN ARAÇLARI BURADA YATIYOR

Nemo Noktası insanlık tarihindeki kıymetli bir periyoda ışık tutabilecek bir hurdalık görevi görüyor. Yörüngesindeki vazifelerini tamamlayan uzay araçları, Dünya’ya geri döndükten sonra bu soğuk ve karanlık sulara gömülüyor.

ABD, Rusya, Japonya ve Avrupa ülkeleri, 1971-2018 yılları ortasında, en az 263 uzay cismini, Nemo Noktası yakınlarında denize gömdü. Bu derin sularda yatan uzay araçları ortasında Sovyet periyodunun Mir Uzay İstasyonu, Salyut Programı’na ilişkin altı araç, 140 Rus tedarik aracı, Japonya’nın fırlattığı altı kargo transfer aracı ile Avrupa Uzay Ajansı’na (ESA) ilişkin beş araç bulunuyor. Bölgeye yakın geçmişte bir SpaceX kapsül roketinin modülünün da düştüğüne inanılıyor.

Nemo Noktası ismini Jules Verne’nin Denizler Altında 20.000 Fersah romanındaki Kaptan Nemo’dan alıyor. Nemo sözü tıpkı vakitte Latince “insansız” manasına geliyor. Nemo Noktası’ndan geçen teknelerdeki beşerler, Milletlerarası Uzay İstasyonu’ndaki astronotlara, Dünya üzerindeki öbür tüm insanlardan daha fazla yaklaşıyor.

Peki uzay araçları Nemo Noktası’na nasıl düşüyor? Karanlık suların tabanında hangi hurdaya çıkmış araçlar yatıyor? Gelecekte bu bölgede çalışmalar yürütecek arkeologları ne üzere sürprizler bekliyor?

1995’te Mir mürettebatı tarafından çekilen bu fotoğrafta uzay istasyonu ile uzay mekiği Atlantis bir ortada

MİR, 2001 YILINDA NEMO NOKTASINA ‘DÜŞTÜ’

Takvimler 23 Mart 2001’i, saatler ise Moskova vaktiyle 8.59’u gösteriyordu. Güney Pasifik’te bulunan Fiji adasında misyonlu bir küme Rus kozmonot, gözlerini gökyüzüne dikmiş vaziyette bekliyordu. Ülkenin uzay ajansı, bir yılı aşkın vakittir bu ana hazırlanıyordu. Nefesler tutulmuş geri sayım çoktan başlamıştı.

Birkaç saniye sonra gökyüzünde altın rengi bir ışık huzmesi görüldü. Akabinde dumanlar çıkan ışıklara sonik patlamalar da eşlik ediyordu. (Nesnelerin hareket suratı, ses suratını aştığında oluşan şok dalgalarının yarattığı patlama sesine sonik patlama ismi veriliyor.)

O gün Mir Uzay İstasyonu’nun “ölüm” günüydü. Dünyanın birinci modüler uzay istasyonu olan ve gezegenimizin etrafında 1,9 milyar kilometre seyahat yapan Mir, misyon müddetini tamamlamıştı. Artık meskenine dönmesi gerekiyordu.

Mir, 134 tonluk tartısıyla yine gezegenimizin atmosferine girdi. Japonya semalarında Karman çizgisini geçip alevler saçarak yoluna devam ettikten sonra, Nemo Noktası’nı çevreleyen Güney Pasifik Okyanusu İnsansız Alanı’na (SPOUA) çakıldı.

Dünya üzerinde bu biçimde birden fazla erişilmezlik noktası var. Avrasya Kutbu olarak bilinen nokta Çin sonları içinde yer alıyor. Güney Erişilmezlik Kutbu ise Antarktika’da bulunuyor.

O günden sonra kimi fırsatçılar Mir’in kesimlerini, uydurma olduğunu açık açık itiraf ederek internette satmaya başladı. Uzay istasyonunun kısmen yüzeye çıkarıldığı söylentileri de yıllarca devam etti. Ne var ki aslında Mir’den kopmuş bir tel modülü bile sudan çıkarılmış değil. Uzay istasyonunun tamamı, kendisini yutan okyanus sularının tabanında, kilometrelerce derinde yatıyor.

DÜŞEN UZAY ARAÇLARINDAN GERİYE NE KALDI?

Tabii bu noktada akla şu soru geliyor: Saatte 28.000 kilometrenin üzerinde süratle atmosfere giren ve “alev alan” Mir ve başka uzay araçlarından geriye ne kaldı?

Bilindiği üzere küçük göktaşları şimdi yeryüzüne ulaşamadan kaybolup gidiyor. Lakin uzay istasyonları üzere dev yapılar için tıpkı şey kelam konusu değil.

Avustralya’da bulunan Flinders Üniversitesi’nde uzay arkeolojisi alanında dersler veren Alice Gorman, BBC Future’a yaptığı açıklamada, yine atmosfere girdikten sonra sağlam kalan kısımların çoklukla aşırı yüksek ısıya ve basınca dayanacak halde tasarlanmış modüller olduğunu söyledi.

Gorman, “Çoğu vakit yakıt tankları ya da roket iticiler sağlam kalır. Zira ya içlerinde sıvı hale gelene kadar soğutulmuş ve sıkıştırılmış itici gazlar olarak tanım edebileceğimiz krayojenik yakıtlar vardır ya da alev alma sıcaklıkları sahiden yüksektir. Bu nedenle yakıt tanklarının sahiden sağlam olması gerekir” dedi.

Yakıt tanklarının genelde uzay araçlarındaki ya da roketlerdeki en büyük katı objeler olduğuna ve ekstra izolasyonla korunduğuna da dikkat çeken Gorman, “Bol ölçüde paslanmaz çelik, alüminyum alaşım ve titanyum alaşımdan kelam edebiliriz” diye konuştu. Yakıt tanklarının izolasyonu genelde karbon lifi üzere ısındığında yanmayan karbon bileşimlerinden elde ediliyor. Bu materyallerin en eski versiyonlarının bile 287 santigrata varan sıcaklıklara dayanabildiği biliniyor.

Esperance Müzesi

SKYLAB’İN MODÜLLERİ AVUSTRALYA’DA BİR MÜZEDE SAKLANIYOR

Ne var ki birden fazla durumda bir uzay aracı Dünya’nın atmosferine girdiğinde, yazgısının ne olacağını evvelce bilmek neredeyse imkânsız.

Gorman, “Nerede olduklarını aşağı üst biliyoruz fakat onları görmüş değiliz. Bir araştırma gemisiyle Nemo Noktası’nın yakınlarına giden, suyun altına inip uzay araçlarının durumuna bakan kimse olmadı” kelamlarıyla açıkladı bu durumu.

Ancak Batı Avustralya’da bulunan Esperance Müzesi’nde kimi ipuçları bulunuyor. İsmini içinde bulunduğu kıyı kasabası Esperance’tan alan bu küçük ve az bilinen müzenin koleksiyonu epeyce rastgele toplanmış. Müzede eski bir motosiklet, 19’uncu yüzyıldan kalma bir tren vagonu ve çeşitli tarım makineleri bulunuyor. 

Ne var ki müzedeki en dikkat alımlı modüller, metal bir kafesin ve özel bir korumanın içinde saklanıyor: Silindir biçiminde çelikten yapılmış biraz yamulmuş bir su tankı, bir vakitler azot deposu olarak kullanılan gizemli bir titanyum küre, çelikten bir besin dondurucu, tuhaf formlara sahip paslı demir modülleri, aşınmış süngerler ve 1,8 metre uzunluğunda şeffaf naylona sarılı kocaman bir oksijen tankı. Bunlar ABD’nin birinci uzay istasyonu olan Skylab’in bulunan en büyük modülleri.

YÖRÜNGEDE YALNIZCA ALTI YIL KALABİLDİ

Skylab, Dünya yörüngesine 14 Mayıs 1973’te gönderildi ve yalnızca altı yıl sonra yeryüzüne geri döndü. ABD Ulusal Uzay ve Havacılık Dairesi (NASA), Skylab’in misyon müddetinin daha uzun olacağı umuduyla yola çıkmıştı. Ancak yörüngesinin beklenenden süratli bozulması nedeniyle 1979’a gelindiğinde istasyonun insanlık istese de istemese de uzayda kalamayacağı anlaşıldı.

Bütün büyük uzay cisimleri üzere, Skylab’in inişini denetim altında tutmak da hayati kabul ediliyordu. 77 ton tartısındaki uzay istasyonunun okyanusa, insanlardan mümkün olduğunca uzağa düşmesi amaçlanıyordu. Lakin bu bağlamda atık idaresinin nasıl olacağını kimse düşünmemişti. Bu başına buyruk uzay istasyonuna Dünya seyahatinde taraf verme konusunda NASA mühendislerinin yapabileceği çok fazla şey de yoktu.

Son vazife gününde Skylab bir “yörüngeden çıkarma” hareketi yaptı. Kendisini yavaşlatmak için motorlarını ateşledi. Hedeflenen nokta Avustralya’nın güneybatısına denk gelen Hint Okyanusu sularıydı. Lakin işler planlandığı üzere gitmedi.

11 Temmuz 1979 günü sabah erken saatlerde, Avustralya’nın iç kesitlerinde gökten Skylab kesimleri yağdığını görenler oldu. Mahallî halk, geniş tarım yerlerine yayılmış vaziyette teleskop ayakları, yakıt tankı modülleri, kurşun sinemayla kaplı bir kasa, 6,7 metrelik bir hava kilit kalkanı ve büyük bir oksijen tankı buldu. NASA’nın açıklamasına nazaran, her biri en az 454 kilogram tartısında olmak üzere en az 38 hurda modülü bulundu.

Nihayetinde, bu atıkların kıymetli bir kısmı Esperance kırsalına düşmüştü. O kadar ki Esperance yöneticileri yeni bir yasa çıkarıp çevreyi kirlettiği gerekçesiyle NASA’ya 400 dolar para cezası vermek zorunda kaldı.

NASA, Skylab’in modüllerini bulanların saklamalarına müsaade vermişti

EN BÜYÜĞÜ BİR ARABA BOYUTUNDA

Bu olay NASA için utanç verici olsa da büyük bir objenin tekrar atmosfere girdiğinde neler yaşandığı konusunda araştırma yapmak ismine yeterli bir fırsat oldu. Üstelik bulunan kesimler eğri metal kütlelerinden ibaret değildi. Bir ambar kapağı üzere hayli karmaşık yapılar da düşüşten sağ çıkmayı başarmıştı.

Nemo Noktası 1992 yılında “bulundu”. Hırvatistan asıllı Kanadalı bir mühendis olan Hrvoje Lukatela, bu noktayı bir bilgisayar programı kullanarak buldu. Çeşitli matematiksel hesaplar yapan Lukatela, Dünya üç boyutlu olduğuna nazaran, en ıssız okyanus noktasının üç farklı kıyı şeridine de eşit uzaklıkta olmasından yola çıkarak Nemo Noktası’nı tespit etti.

Peki bu durumda Nemo Noktası’ndaki uzay aracı modülleri ne büyüklükte olabilir?

Mir örneğine bakalım… Bu dev uzay istasyonunun 13 metre uzunluğunda bir merkez çekirdeği ve beş laboratuvar modülü vardı. Bilim insanları Mir’in atmosfere tekrar girdiği noktada 1.500 kesime ayrılacağını, bu modüllerin en büyüğünün küçük bir araba boyutlarında olabileceğini düşünüyordu. Kelam konusu modüller ortasında yakıt tankları, bataryalar, bölmeleri ayıran duvarlar ve saklama kutuları bulunuyordu. Bu modüllerin tamamı şu an Nemo Noktası’nda suyun tabanında yatıyor. Alüminyum levhalar ya da köpük izolasyon hususları üzere daha hafif modüllerin bile düşüşten sağ çıkmış olması mümkün.

ISS, 2031’de dünyaya geri döndüğünde hurda kesimlerinin Nemo Noktası üzere insansız bir bölgeye düşmesi her zamankinden daha değerli olacak. Çünkü uzay istasyonunun yükü 400 ton civarında.

ISS’in okyanusa düşmesini sağlayacak çalışmalar şimdiden başladı. Johnson Uzay Merkezi’nin BBC Future’a yaptığı açıklamada, “NASA dal temsilcilerinden bir yörüngeden çıkarma aracı için teklifte bulunmalarını talep etti” sözleri kullanıldı.

Kısaca USDV olarak anılan bu araçlar, vazife mühletinin bitişine yaklaşık bir yıl kala ISS’e yanaşacak ve hazırda bekleyecek. Bu özel uzay aracı, ISS’in Dünya atmosferine hangi noktada giriş yaptığını ve nereye düşeceğini denetim edecek.

NASA’nın iddialarına nazaran ISS’in birtakım modülleri yansa da daha ağır ya da ısıya daha güçlü kısımların sağ kalması mümkün. Uzunluğu 18,3 metreyi bulabilen ve uzay istasyonunun omurgasını oluşturan çelik iskelet modülleri da bu kısımlar ortasında.

GELECEĞİN ARKEOLOGLARI NEMO NOKTASI’NDA NELER GÖRECEK

Bütün bunlar Nemo Noktası’nın arkeologlar için bir hazine olduğuna ve gelecekte de o denli olacağına işaret ediyor.

Gorman, “Uzay aracı mezarlıklarını, çöp höyüklerini ya da deniz kabuğu höyüklerini incelediğiniz halde inceleyebilirsiniz” dedi.

İnsanların yüzlerce hatta binlerce yıl evvel çıkardıkları atıkların toplandığı bu höyükler, arkeologların geçmişteki insanların nasıl yaşadığı, ne yiyip içtiği ve neye bedel verdiğini anlamasına ışık tutuyor. Örneğin antik deniz kabuğu höyüklerini inceleyen arkeologlar, eski vakitlerde kıyı kıyılarında yaşayan ve hayatta kalmak için deniz salyangozu, midye üzere hayvanlarla beslenen avcı-toplayıcı toplulukların davranış modellerini kurgulamayı başarıyor.

İster bir deniz kabuğu olsun ister bir uzay aracı, kullanılmayan şeyi çöpe atmak sıradan bir davranış üzere görünse de Gorman bu çöp alanlarının insanların taammüden oluşturduğu eserler topluluğu olduğunu belirtti ve ekledi: “Yapabileceğiniz şeylerden biri, bu çöplerin vakit içindeki değişimine bakmak. Hangileri daha eski vakitten, hangileri daha yeni? Ortadan geçen yıllarda teknolojide ve materyalde ne üzere değişimler yaşandı? Bu sorulara cevap bulabilirsiniz.”

Günümüzde roketlerin birden fazla kere kullanılabilmesi istikametinde çalışmalar yapılıyor. Örneğin 1000 yıl sonra bakıldığında, Nemo Noktası’ndaki atıklar bu değişimi yansıtacak formda değişebilir. Gorman, “Bir noktada okyanuslardaki atıklarla ilgili bir çalışma yapıldığında, atıkların sayısında örneğin 2013’ten itibaren önemli bir azalma olduğu görülecek. Bu kıymet yargılarındaki bir değişimin, insanların dönüşüme, yine kullanıma, etrafa verilen ziyanı azaltmaya daha fazla ehemmiyet vermesinin bir sonucu” diye konuştu.

ISS’in vazife mühleti 8 yıl sonra sona erecek

CANLI YAŞAMAMASI BİR AVANTAJ

Gorman, Nemo Noktası’ndaki atıkların uzay araştırmalarının erken periyoduna dair kıymetli bir kayıt olduğunu da kelamlarına ekledi. Üstelik bu kayıtlar bir yere kaybolmuyor. Çünkü Güney Pasifik’in suları bu uzay aracı modüllerini korumak için kusursuz şartlara sahip.

Bunun en değerli sebebi Nemo Noktası’nda deniz canlılarının yaşamıyor olması. Bölge kara modüllerine çok uzak olduğundan bu canlıların hayatını sürdürmesini sağlayacak besin unsurları bu sularda bulunmuyor. Okyanusun bu noktasının çok derin olması oksijen yetersizliğini de beraberinde getiriyor. Su sıcaklığının çok düşük olması ve güneş ışığı almaması da, Nemo Noktası’ndaki metallerin paslanma üzere kimyasal süreçlere çok daha az maruz kalması manasına geliyor.

Gorman, “En değerli tesir, materyallerin tuzlu suya vereceği kimyasal tepkiler olacak” dedi. Fakat üstte da dediğimiz üzere uzay araçlarının kesimlerinin birden fazla paslanmaz çelik, titanyum, alüminyum alaşımı üzere tepkiye girmeyen sabit hususlardan yapılıyor. Gorman, “Bir yakıt tankında olmasını isteyeceğiniz özellik budur” tabirlerini kullandı.

Nemo Noktası’ndaki uzay araçlarının 1.000 yıl sonra bile göreli olarak uygun durumda olacağı varsayımını de lisana getiren Gorman, “Tarihi gemi batıklarında da bu türlü bir durum görülür. Suyun altında pek yeterli korunmuş haldeyken yüzeye çıkarıldıklarında çürümeye başlarlar” dedi.

90’lı yıllarda bilim insanları Nemo Noktası’nın 1.250 mil doğusunda gizemli bir ses olduğunu keşfetti. “Bloop” ismi verilen bu ses mavi balinaların çıkardıkları seslerden daha yüksekti. Bu da bölgede bir deniz canavarı yaşadığı istikametinde spekülasyonlara neden oldu. Nihayet ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi, bu sesin dev bir buzdağının kırılırken çıkardığı çatırtı olduğuna karar verdi.

Nemo Noktası’ndaki merak uyandıran uzay atıklarının izini sürebilen şimdi olmadı fakat bölgenin bu manada epey güçlü olduğunu varsayım etmek sıkıntı değil. Yıllarını uzayın karanlık boşluğunda geçiren bu araçların emekliliklerini yeniden karanlık bir boşlukta geçiriyor olmaları da enteresan bir ayrıntı…

BBC Future’ın “The Soviet spacecraft cemetery in the Pacific” başlıklı haberinden derlenmiştir.