Evvel Kerberos sonra Kharoon… Sıcak dalgalarına neden mitolojik isimler veriliyor?

Kabuslara girecek kadar müthiş, üç başlı bir yaratıktı. Dişleri görene dehşet veriyor, ağzı zehirle köpürüyordu. Yelesinden kıvır kıvır yılanlar fışkırıyordu. Kuyruğu da tıslayan bir yılandı. O kadar büyüktü ki içinde yaşadığı mağaranın tamamını dolduruyordu. Bir havladı mı yerler gökler inliyordu. Kimileri gözlerinin ateşten olduğunu söylüyordu. Yunan ozan Hesiodos’un aktardığına nazaran, o kadar ürkütücüydü ki bırakın üstesinden gelmeyi, tanım etmek bile imkânsızdı.

Bu canavarın ismi Kerberos’tu. Birinci olarak MÖ 8’inci yüzyılda Antik Yunan metinlerinde ortaya çıktı, daha sonra Roma metinlerinde de bahsedilir oldu. Yunan mitolojisinde ölülere hükmeden yer altı rabbi Hades’in köpeğiydi. Misyonu ölüler dünyasının kapısını korumak, kimsenin dışarı çıkmasına müsaade vermemek ve davetsiz konukların içeri girişini engellemekti.

Geçtiğimiz günlerde Avrupa’yı tesirine alan sıcak dalgasına da Kerberos ismi verildi. Pekala bunun sebebi neydi?

BİLİM İNSANLARI İKİYE BÖLÜNDÜ

Kasırgalar ve tayfunlar üzere büyük fırtınalara, dünya genelindeki meteoroloji uzmanlarının kendi ortalarındaki irtibatlarını kolaylaştırmak maksadıyla isim verilmesi çok yaygın bir durum. Tropikal siklonların isimleri de 6 yıllık aralıklarla tekrar tekrar kullanılan yaygın ve milletlerarası kamuoyunda kabul görmüş insan isimleri listesinden seçiliyor. Örneğin bu yıl Atlas Okyanusu’ndaki tropik fırtınalara Emily, Cindy, Sean üzere isimler verildi.

Sıcak dalgalarına verilen isimler ise bu türlü bir sürecin sonucu değil. Dahası bu durum günümüzde meteorologlar ortasında hararetli tartışmalara da neden oluyor.

Aşırı sıcak olaylarının isimlendirilmesine ait bir milletlerarası konvansiyon bulunmuyor. Fırtınaların isimlendirilmesinden sorumlu kuruluş olan Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) sıcak dalgalarına isim verilmesinin, odağı kamu sıhhatine yönelik tehditten uzaklaştıracağını savunuyor.

Kurum “iki günden daha uzun süren inanılmaz yüksek sıcaklıklar” olarak tanımlanan sıcak dalgalarına ait öngörüleri ve ikazları isimlendirme biliminin şimdi çok erken evrelerde olduğunu, bu nedenle dengeli ve tesirli bir biçimde yapılamayacağını tabir ediyor.

Tartışmanın öbür tarafında ise sıcak dalgalarına isim vermenin “büyük oranda küçümsenen ve önemli manada yanlış anlaşılan” sıcak tehdidine dikkat çekmenin en düzgün yolu olduğunu düşünenler var. Bu da gitgide daha sık yaşadığımız sıcak dalgalarını öteki kurumların isimlendirmesine neden oluyor.

Temmuz ayında Avrupa’nın güneyinde sıcaklıklar yer yer 45 derecenin üzerine çıktı

BU YILKİ İSİMLER İTALYA’DAN ÇIKTI

Örneğin Haziran 2022’de İspanya’nın Sevilla kentinin lokal idaresi, sıcak dalgalarını isimlendirmek için bir pilot program başlatmıştı. Bu teşebbüsten bir ay sonra yaşanan 3’üncü kategori sıcak dalgası Zoe olarak isimlendirilmiş ve ülkenin güneyinde 43 derecelik sıcaklıklar yaşanmasına yol açmıştı.

İtalya’nın kimi kısımlarını ve Avrupa’nın güneyini etkileyen ve hava sıcaklıklarını 48,8 dereceye kadar yükselten son sıcak dalgalarına Hades’in köpeği Kerberos ile kayıkçısı Kharoon’un isimleri verildi.

Bu isimlendirmelerin kaynağı bir İtalyan hava durumu sitesi olan ilMeteo. Aslına bakılırsa ilMeteo, 2017 yılından bu yana çok sıcak yaşanan yüksek basınç alanlarına mitolojik karakterlerin isimlerini veriyor. Lakin bu yıl bu isimler dünya genelinde de kabul gördü. Hatta internette bu isimlerin İtalyan Meteoroloji Topluluğu tarafından belirlendiği istikametinde yanlış savlar da yayıldı.

İtalyan Meteoroloji Topluluğu tarafından BBC’ye yapılan açıklamada, sıcak dalgalarının isimlendirilmesinin gayri resmî bir durum olduğu ve “İtalya özelinde bir bakıma sansasyon yaratmayı amaçladığı” belirtildi. Kurum sözcüsü sıcak dalgalarını isimlendirenlerin kendileri olmadığını vurguladı.

SICAK DALGALARININ BAŞI SONU AŞİKÂR DEĞİL

Resmî kurumların sıcak dalgalarını isimlendirmekteki gönülsüzlüğünün en kıymetli sebeplerinden biri dalgaları birbirinden ayırmanın zorluğu. Çünkü sıcak dalgaları birçok vakit başı sonu belirli devirlerden fazla iç içe geçmiş ve ülke sonlarını aşan hava olayları olarak karşımıza çıkıyor.

WMO’da çok ısı danışmanı olarak misyon yapan John Nairns, “Sıcak dalgasının yoğunluğunun farklı düzeyleri ile bir sıcak dalgasının içindeki irtibatlı tesirler önemlidir” dedi ve ekledi:

“Bu bedelli bilgi tek bir hava sistemi içinde birden fazla isimle rekabet etmeyi kaldıramaz. Öbür yandan komşulardan biri bir olaya bir isim verirken başkası öteki bir isim verebilir ya da bir hava olayının ömür döngüsü esnasında birden fazla isimlendirme kelam konusu olabilir. Bunları koordine etmekle oyalanamayız. Dahası önüne geçilmesi mümkün olmayan bölünmeler ve dikkat dağınıklıkları da hava iddialarına ve ihtarlara duyulan inancı yerle bir edebilir.“

18’inci yüzyıla ilişkin bu gravürde Kerberos ve Kharoon’u bir ortada görüyoruz

NEDEN BU İSİMLER SEÇİLDİ?

Uzmanların kaygılarına karşın bu yıl mitoloji kaynaklı isimler tutmuş üzere görünüyor. Elbette bunun sebebi isimlerin bağlantısı kolaylaştırmanın yanı sıra değerli bir ileti vermesi de olabilir.

Bu yaklaşım şu açıdan değerli: Hem kelam konusu iki sıcak dalgası hem de dünya genelinde ortalama sıcaklıkların artışı, insan tesiriyle yaşanan iklim değişikliğinin bir sonucu olarak kabul ediliyor.

Hatırlanabileceği üzere 4 Temmuz günü dünyanın ortalama sıcaklığı 17 derecenin üzerine çıktı. Bu ölçüm bugüne kadar kayda geçmiş hava sıcaklıklarının en yükseği.

Dahası sıcak dalgalarının sıklığı ve yoğunluğu da günden güne artıyor. Örneğin Nisan 2023’te güney ve batı Avrupa ile Afrika’nın kuzeyini tesiri altına alan sıcak dalgasında termometreler 41 derecenin üstünü gösterdi. Yapılan araştırmalar, global ısınmanın bu olayın yaşanma ihtimalini 100 kat artırdığına işaret etti.

Sıcak dalgası riski arttıkça tehlikenin boyutları da büyüyor. Bu ay yayımlanan bir araştırma, 2022 yılında yalnızca Avrupa’da ısı ile bağlı nedenlerden 61.672 kişinin can verdiğini ortaya koydu. Araştırmanın muharrirleri, hükümetlere ısı tedbire ve ahenk planlarını yine kıymetlendirme ve güçlendirme daveti yaptı.

Bu bağlamda, sıcak dalgalarına neden Kerberos ve Kharoon isimlerinin verildiğini birinci bakışta anlamak mümkün. Bu iki karakter de mitolojide cehennemle ilişkilendiriliyordu. Kerberos yer altı dünyasının muhafızlığını yaparken Kharoon da ölüleri teknesine bindirip Stiks Irmağı’nın bir yakasından başkasına geçiriyordu. Dahası Kerberos sıcak dalgası üç farklı iklim bölgesine ayrıldı. Bu da üç başlı canavar köpek anlatısıyla uyumlu bir ayrıntı.

HERAKLES ÜZERE FARKLI BİR BAKIŞ AÇISINA GEREKSİNİM VAR

Ancak burada daha derin manalar olduğunu söyleyen uzmanlar da var.

Örneğin Leeds Üniversitesi Lisanlar Kültürler ve Toplumlar Okulu’nda Yunan kültürü üzerine dersler veren Emma Stafford, “Kerberos’un yer altı dünyasının koruyucusu olması gerekiyor. Bu hayatı tehdit eden bir varlık ve savuşturulması için bir Herakles’e muhtaçlık var” dedi.

Kerberos’un tek özelliği dev üzere korkutucu bir canavar olması ya da lanetlenmiş ruhları sonsuza kadar ilişkin oldukları yerde tutması değildi. Kerberos birebir vakitte alt edilmesi mümkün olmayan bir yaratıktı. Onu yalnızca ve yalnızca inanılmaz güçlere sahip bir yarı ilah olan Herakles (diğer ismiyle Herkül) yenebiliyordu.

Antik Yunan’daki mitlerin en değerli ögelerinden biri olan umut da burada yatıyordu.Kerberos’u yakalayıp yer altından yer üstüne getirme misyonu verilen Herakles bu süreçte yalnızca fizikî kuvvetini kullanarak muvaffakiyete ulaşamayacağını idrak ediyordu.

Stafford, “Sadece kaba kuvvet kullanmıyor. Onun yerine köpeği ikna etmek ya da etkilemek zorunda” kelamlarıyla özetledi Herakles’in imtihanını. Bir diğer deyişle, o güne kadar olan zaferlerini fizik kuvvetiyle kazanan Herakles bu defa zekâsını da kullanmak zorundaydı. Aynı halde birçok uzman insanlığın da bugüne kadar kullandığı stratejilerden faydalanarak iklim değişikliğiyle gayret etmesinin mümkün olmadığını, yesyeni bir paradigmaya muhtaçlık duyduğumuzu söylüyor.

Gustave Dore imzalı bu eser İlahi Komedya’daki Kerberos’la müsabaka anını yansıtıyor

TEPETAKLAK OLMUŞ BİR DÜNYA: HADES

Elbette Kerberos ve Kharoon’un Hades’le olan münasebeti, günümüzde yaşanan sıcak dalgalarıyla birebir paralellik göstermiyor. Aslında sıcak dalgalarını isimlendirenlerin bu niyetle hareket edip etmedikleri de belirli değil.

Diğer yandan Hades’in ismi Antik Yunan metinlerinde yer altı dünyası için de kullanılıyordu. Bu metinlerde Hades ateşlerin yandığı sıcak bir yer değil, sisli, iç karartıcı, karanlık bir yer olarak tanım ediliyordu. Bu nedenle kimi medya kuruluşları Kerberos isminin Dante’nin İlahi Komedya yapıtında bahsedilen alevli Cehennem’deki Kerberos’tan geldiğini öne sürdü.

Ortam sıcaklığının farklı olmasını bir yana bırakırsak, Hades’in günümüzdeki sıcak dalgalarına benzediği öteki taraflar de var.

Antik metinlere nazaran Hades, insanın yaşadığı dünyanın kâbus üzere bir yansıması, ölen her insanın ruhunun hapsedildiği hareketli bir toplumdu. Örneğin Ovidius, Dönüşümler yapıtında Hades’i şu sözlerle tanım ediyordu:

“Bedenleri ya da kemikleri olmayan cansız gölgeler ortalıkta dolanır, kimileri pazarda, kimileri yer altı hükümdarının sarayının etrafında itişip kakışır, kimileri da eski vakitlerde hayatta oldukları devirde yaptıkları zanaatlarla kendilerini meşgul ederler.”

Bir öteki deyişle Hades antik dünyanın tepetaklak olmuş haliydi. Günümüzde iklim değişikliğinin karar sürdüğü bir geleceğe dair karanlık iddialar de buna benziyor. Önemli ve acil bir global reaksiyon verilmediği surece gerçek olma mümkünlüğü günden güne artan bu varsayımlar de bizim yaşadığımız dünyanın tepetaklak olacağını, dünyanın birtakım yerlerinde sıcak dalgalarının yanı sıra sellerin, kuraklıkların ve doğal peyzajın büyük oranda yok olmasının norm haline geleceğini öngörüyor.

Antik metinlerde Hades birebir vakitte kimi şanssız ruhların sonsuza kadar azapla cezalandırıldığı yerdi. Örneğin zincire vurulmuş olan Tityus sonsuza kadar iç organlarını yiyen akbabalara katlanmak zorundaydı. Sisifos’un doruğa çıkarmak zorunda olduğu kaya da tam “Başardım” diyeceği sırada aşağı yuvarlanıyor ve her şey sıfırdan başlıyordu.

Kral İksion ise kendi canından birini öldürdüğü için hapsedildiği ateş çemberinde sonsuza kadar koşuyor, kendinden kaçıyor, kendini kovalıyordu. Bu bağlamda insanın iklim değişikliği ile olan gayretini de en güzel formda yansıtan karakterlerden biriydi İksion.

BBC’nin “The fiery row behind Europe’s mythological heatwave names” başlıklı haberinden derlenmiştir.