Bir sonraki salgın tehdidi mantarlar mı? ‘Artık dünyanın her yerindenler, tehlike çok büyük’
Bağışıklık sistemi, insanları virüs ve mantar üzere enfeksiyon etkenlerinden hatta tümör gelişiminden koruyor. Ama halk sıhhati uzmanları son yıllarda koronavirüs ve akabinde ortaya çıkan varyantlarla bağışıklık sistemi zayıflayan insan sayısının arttığını söylüyor. Buna paralel olarak da mantar enfeksiyonundan kaynaklanan ölümlerin çoğaldığının altı çiziliyor.
Öyle ki, Hastalık Denetim ve Tedbire Merkezi’nin bilgilerine nazaran 1970’lerde her yıl yüzlerce kişi mantar enfeksiyonundan ölürken, bu sayının yalnızca 2021 yılında ABD’de 1000 kişi olduğu belirtiliyor. Tehlike yalnızca bağışıklık sisteminin zayıflaması da değil! Küresel ısınma arttıkça birtakım mantarların sıcaklıkla birlikte gücü de artıyor.
ABD’deki Central Florida Üniversitesi’nden mantar genetikçisi Ian Will da bu görüşü savunuyor. Will, “Sıcaklığın mantar enfeksiyonlarında rol oynadığı bir gerçek” diyerek iklim değişikliğiyle birlikte tehlikenin daha da artacağının altını çiziyor.
Fotoğraflar: Alamy
SINIRLARINI GENİŞLETİYORLAR
Daha da berbatı yapılan çalışmalar iklim değişikliği nedeniyle birtakım hastalık yapan mantarların coğrafik özelliklerini genişlettiğini ortaya koyuyor. Dünya Sıhhat Örgütü’nde (DSÖ) antimikrobiyal direnç alanında çalışmaları yöneten Dr. Hanan Balkhy durumun ciddiyetini şu sözlerle anlatıyor:
“Mantar enfeksiyonları giderek daha yaygın hale geliyor. Hudutlarını genişletiyor. Bununla birlikte, tedavilere karşı her zamankinden daha fazla direnç kazanıyor. Münasebetiyle mantar enfeksiyonlarının dünya genelinde giderek önemli bir halk sıhhati sorunu haline geldiğini söylememiz mümkün.”
Konuyla ilgili görüşlerine başvurduğumuz Tıbbi Mikrobiyoloji Uzmanı Prof. Dr. Tanıl Kocagöz’ün görüşleri de Dr. Hanan Balkhy ile paralel…
Prof. Dr. Kocagöz, “İklim değişikliği ile artan sıcaklıklar tropikal bölgelerde görülen hastalıkların giderek daha kuzey ve güney bölgelere yayılmasına neden oluyor. Örneğin Kuzey Afrika ülkelerinde görülen kimi enfeksiyon hastalıkları; İspanya, Fransa, İtalya, Yunanistan ve Türkiye üzere Akdeniz’in kuzeyinde yer alan ülkelerde görülmeye başladı” dedi ve ekledi:
“Aynı biçimde Meksika’da görülen hastalıklar ABD’nin kuzeyine gerçek ilerliyor. Bunda bu enfeksiyonu insanlara taşıyan sivrisinek üzere vektörlerin de daha kuzey bölgelerde çoğalabilir hale gelmesinin de rolü bulunuyor. Bu enfeksiyonlar bakteriler, virüsler, parazitler ve en değerlisi de mantarlar tarafından oluşturuluyor.”
Çok sayıda mantar cinsinin tabiatta yaygın olarak bulunduğunu söyleyen Prof. Dr. Kocagöz, “Bunlar aslında tabiattaki geri dönüşüm açısından çok değerli. Zira çoğunlukla ölen canlılar üzerinde çoğalarak bunlardan öbür cinslerin yararlanacakları bileşikler üretirler. Bunların küçük kısmı da canlılarda çoğalarak enfeksiyona yol açabiliyor. Başka canlılar da bunlardan kendilerini korumak için bağışıklık sistemi ismini verdiğimiz sistemler geliştirmiş durumdalar” dedi.
Mantar enfeksiyonları için Global Aksiyon Fonu, her yıl 300 milyondan fazla insanın mantar enfeksiyonuna yakalandığına dikkat çekiyor. O denli ki, yılda 1,6 milyon kişinin mantar enfeksiyonları nedeniyle hayatını kaybettiği varsayım ediliyor. Hatta Global Aksiyon Fonu tarafından yayımlanan son raporda, 25 milyon insanın daha ölme yahut görme yetilerini kaybetme riski altında olduğu vurgulanıyor.
ASPERGİLLUS FUMİGATUS VE CANDİDA AURİS MANTAR CİNSİNE DİKKAT
Dünya Sıhhat Örgütü’nün raporuna nazaran en çok kaygı duyulan 19 cinsin içinde listenin başında, ‘Aspergillus fumigatus’ ve ‘Candida auris’ üzere mantar cinsleri yer alıyor.
Prof. Dr. Tanıl Kocagöz’e ‘Bu mantar çeşitleri tam olarak nedir, hangi hastalıkların habercisi olabilir?’ diye sorduğumuzda “Mantarlar temel olarak iki çeşit yapı gösterir” dedi ve şu bilgileri paylaştı:
— Bu iki çeşit yapı; küfler ve mayalar. Küfleri konutlarımızda eskiyen ekmek, peynir üzere besinler üzerinde sıklıkla görebiliriz. Aspergillus fumigatus bir küf, Candida auris ise maya yapısındaki mantarlar. Sağlıklı bireylerde hastalık yapmazlar. Lakin bağışıklık sistemi baskılanmış hastalarda fırsatçı enfeksiyonlara yol açabilirler. Sıcak ortamda da çok güçlülerdir.
— Bir de ekmek ya da bira mayası dediğimiz ‘Saccharomyces cereviciae’ var. Besinlerde çoğaldıklarında karbonhidratları kullanıp proteinlere dönüştürdüklerinden besin bedelini arttıran organizmalardır. Besin sanayisinde kullanılan çok sayıda bu cins mantarlar bulunuyor ve bunlar beşerde hastalık genelde oluşturmuyor.
Endüstriyel tedarik zinciri nedeniyle tarihte birinci mantar enfeksiyonu 1951’de, Güney Fransa’da Pont-Saint-Esprit köyünde meydana geldi. 4 bin nüfuslu kasabanın yüzde 20’sinde gözlenen halüsinasyon, kusma ve uzuvlarında müthiş ağrılara neden oldu. Ekmekle bulaştığı tespit edilen hastalık nedeniyle kimi beşerler ilahi sesler duyduklarını ve parlak renkler gördüklerini söyledi. Yaşanan olayların sonucunda 5 kişi gördüğü halüsinasyonlar nedeniyle intihar etti. 300’den fazla bireyde fizyolojik hasarlar meydana gelirken, yaklaşık 50 kişi akıl hastanelerine kapatıldı. Olayın çabucak akabinde bilim insanları yaptıkları araştırmaları British Medical Journal’da yayımladı. Makalede, olaya ekmek üretiminde kullanılan çavdar unundaki ‘Ergot’ mantarının neden olduğu açıklandı.
Bu noktada mantar enfeksiyonlarının akciğer, karaciğer, bağırsak vb. organları nasıl etkilediği de hayli önemli…
Prof. Dr. Kocagöz bu mevzuda ise “Örneğin candida auris ekseriyetle kan dolanımında bulunur ve bu yolla tüm organlara yayılabilir. Başka mantarlara karşı kullanılan antifungal ilaçlara çoklukla dirençli olduğu için tedavisi zordur. Aslında mantarlar, bakterilerde olduğu üzere çoğaldıkları ortama salgıladıkları toksinler ve proteinleri sindirici enzimlerle hücrelere ziyan verirler” tabirlerini kullandı.
BİR DİZİ DE MANTAR TEHLİKESİ HAKKINDA DÜŞÜNDÜRDÜ
Dünyanın genelinde tanınan olan ve isminden sıkça kelam ettiren Walking Dead, The Returned, In The Flesh’in akabinde, geçtiğimiz aylarda yayınlanan The Last of Us’a olan ilgi giderek büyüyor.
Aynı isimli tanınan görüntü oyun serisinden uyarlanan dizi, ‘Cordyceps’ (Tiens Kordiseps Mantarı) ismi verilen mantar enfeksiyonu nedeniyle zombileşen insanların ortasında hayatta kalmayı başaran az sayıdaki insanın gayretini mevzu alıyor.
Fakat distopik bir dünyada geçen kurmaca öyküde, insanların zombileşmesine yol açan cordyceps mantar enfeksiyonu sanılanın bilakis kurgu değil. Bu mantar, böceklerin vücutlarında ya da öldükten sonra üzerlerinde üreyen bir parazit tipi.
Bilim insanlarının hayvanlar üzerindeki tesiri nedeniyle hayrete düştüğü Cordyceps, canlılar üzerinde istikrarsız davranışların meydana gelmesine yol açıyor.
Peki bu durum gerçek hayatta da olabilir mi?
Prof. Dr. Kocagöz, “Cordyceps mantarları böceklerin bedeninde çoğalmaya ahenk göstermiş mantarlar. Bu mantarların yayılması mantarların oluşturduğu sporlar aracılığıyla olur. Sporlar, mikroskobik, mantarın tüm genetik bilgisini taşıyan yapılar olup bir organizmadan başkasına kolaylıkla geçerler” dedi. Kocagöz, şöyle devam etti:
— Bir böceğin bedeninde çoğalarak mantarları oluştururlar. Böceklerin üzerinde oluşan bu küçük mantarlar zombi üzere garip yaratık görünümleri oluştururlar. Cordyceps mantarları hayvanlar ve insanlarda çoğalabilen mantarlar olmadığından bunlar üzerinde hiçbir tesir ve risk oluşturmazlar.
— Aslında bir hastalık yapan etkenin böceklerden insanlara geçebilmesi, onlarda hastalık yapar hale gelmesi bir mutasyon yani DNA’daki bir nükleotit değişikliği ile ortaya çıkabilecek bir şey değildir. Beşerde hastalık oluşturabilme yeteneğini kazanabilmesi için çok sayıda genetik değişikliğe ihtiyaç olması gerekir. Bu da yüz milyonlarca yıl alabilir. Bu nedenle bu cins mantarların bir mutasyon geçirerek bir anda hayvanlarda ve insanlarda hastalık yapar hale gelmesi gerçekçi bir fikir değil.
mantar ENFEKSYONUNA AYRILAN FON YÜZDE 1,5’DAN DAHA AZ!
Mantar enfeksiyonlarının ileride yaratacağı önemli sorunların önünü kesebilmek için çalışmalarını sürdüren DSÖ, mantar patojenlerinin tedavisi ve nezaretinde araştırma ve geliştirmeye öncelik vermek için global çapta ihtarlarda bulunuyor.
“Şu anda Mantar Enfeksiyonları, tüm bulaşıcı hastalık araştırma fonlarının yüzde 1,5’inden daha azını alıyor” ihtarında bulunan DSÖ, mantarların gerçek sıhhat yükünün bilinmediğini öne sürüyor